Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου
Ερμηνεία κατ’ άρθρο
Δικαιώματα – Παραδεκτό – Δίκαιη ικανοποίηση – Εκτέλεση
Διεύθυνση έκδοσης: Λίνος – Αλέξανδρος Σισιλιάνος, Δικαστής στο ΕΔΔΑ, Καθηγητής Νομικού Τμήματος Πανεπιστημίου Αθηνών,
Πρόλογος: Χρήστος Ροζάκης
Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2013, σελ. 817
με αλφαβητικό ευρετήριο.
Η Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών, (ΕυρΣΔΑ), αποτελεί ένα από τα πρώτα και σημαντικότερα επιτεύγματα του Συμβουλίου της Ευρώπης [ΣτΕ] και βρίσκεται σε αρμονία με τους κύριους σκοπούς του Οργανισμού[1]. Η ιστορική της σημασία έγκειται στο γεγονός αυτής της ίδιας της συνομολόγησης της, διότι για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο μια ομάδα δημοκρατικών ευρωπαϊκών κρατών αποφάσισε να προστατεύσει με ειδικούς νομικούς μηχανισμούς, όσα από τα δικαιώματα του ανθρώπου γίνονται σήμερα αποδεκτά ως το θεμέλιο κάθε δημοκρατικής κοινωνίας. Η ΕυρΣΔΑ, με 59 άρθρα, προστατεύει τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, μια και η προάσπιση των οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων πραγματοποιείται με τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη, που υπογράφηκε και πάλι στο πλαίσιο του ΣτΕ, το 1961, ωστόσο, με το Πρώτο Πρωτόκολλο προστατεύει κι άλλα δικαιωματα όπως η ιδιοκτησία και το δικαίωμα στην εκπαίδευση.
Η πρωτοτυπία και η σημασία της Σύμβασης δεν έγκειται μόνο στο γεγονός ότι διακηρύσσει με νομική ισχύ στο διεθνές επίπεδο την ύπαρξη ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμου· με αφετηρία τη διαπίστωση ότι η θέσπιση δικαιωμάτων χωρίς ταυτόχρονη εγκαθίδρυση διαδικασίας προστασίας θα έχει ρομαντική σημασία, η ΕυρΣΔΑ θεσπίζει έναν αποτελεσματικό θεσμικό μηχανισμό ικανό να κατοχυρώσει στο περιφερειακό-ευρωπαϊκό επίπεδο τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις ελευθερίες του ατόμου. Ο μηχανισμός αυτός απαρτίζεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ)[2] και συμπληρώνεται από την Επιτροπή Υπουργών του ΣτΕ που επιβλέπει την εφαρμογή των αποφάσεων και τη λήψη μέτρων για τη συμμόρφωση τους με αυτές[3]. Αμφότερα τα όργανα έχουν ως αποστολή να εξασφαλίσουν τον σεβασμό από τα συμβαλλόμενα μέρη των δικαιωμάτων που προστατεύει η ΕυρΣΔΑ.
Η μεγάλη της όμως καινοτομία είναι το δικαίωμα της ατομικής προσφυγής, που αποτελεί αναμφίβολα τον ακρογωνιαίο λίθο του θεσμικού μηχανισμού της ΕυρΣΔΑ μια και για πρώτη φορά στην ιστορία της διεθνούς κοινωνίας αναγνωρίστηκε στα άτομα το δικαίωμα να εγκαλέσουν ενώπιον διεθνών οργάνων το κράτος που παραβίασε στο πρόσωπο τους δικαιώματα που κατοχυρώνονται με διεθνή πράξη.
[4].
Υπό τη διεύθυνση του Έλληνα Δικαστή στο ΕΔΔΑ καθηγητή κ. Λίνου – Αλέξανδρου Σισιλιάνου και με τη συνεργασία μιας εκλεκτής ομάδας νέων επιστημόνων, κυκλοφόρησε το παρόν βιβλίο που έρχεται να καλύψει ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, και να προσφέρει στον Έλληνα νομικό μοναδικό βοήθημα στην καθημερινή του δικηγορία· διότι η Σύμβαση και η νομολογία της είναι αναγκαία στηρίγματα του Έλληνα νομικού σε όλες του πλέον τις υποθέσεις και ενώπιον των εσωτερικών δικαστηρίων. Εξάλλου, η επίκληση των διατάξεων της ΕυρΣΔΑ ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων θεωρείται αυτονόητη,διότι η ΕυρΣΔΑ αποτελεί νόμο του κράτους με υπέρτατη ισχύ ,σύμφωνα με το άρθρο 28,1 του Συντάγματος.. Ο Έλληνας Δικαστής στην εισαγωγή του βιβλίου, δίνει μια πλήρη εικόνα της ιστορικής εξέλιξης της ΕυρΣΔΑ, αναφερόμενος τόσο στον συνεχή εμπλουτισμό του κανονιστικού πλαισίου, στις λοιπές πηγές έμπνευσης, στην τελεολογική και εξελικτική “ερμηνεία” της ΕυρΣΔΑ, καθώς και στη διαρκή μετεξέλιξη του θεσμικού πλαισίου με την υιοθέτηση των Πρωτοκόλλων, αναφερόμενος τόσο στο Πρωτόκολλο 11 όσο και στη θέση σε ισχύ του 14ου Πρωτοκόλλου. Εξαιρερικό είναι και το κείμενο του, που αναφέρεται στο Προοίμιο καθώς και στο άρθρο 1, “υποχρέωση σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου”, όπου ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση της έννοιας της “δικαιοδοσίας” του Κράτους στην πάγια διεθνή νομολογία, οι παλινδρομήσεις της πιο πρόσφατης νομολογίας του ΕΔΔΑ, καθώς και η “δικαιοδοσία” και ο καταλογισμός στα κράτη και στους διεθνείς οργανισμούς. Σημαντική είναι η ερμηνεία του, στο άρθρο 6 παρ. 1 “δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης”, και πιο συγκεκριμένα, στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6, στο δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο, με ανάλυση του περιεχομένου του καθώς και στο “ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο” που λειτουργεί νόμιμα. Στις συμπερασματικές του παρατηρήσεις χαρακτηρίζει το άρθρο 6,1 “κομβικής σημασίας στο όλο σύστημα την ΕυρΣΔΑ, και στο πλαίσιο του κράτους δικαίου”.
Ο κ. Σπυρίδων – Ηρακλής Ακτύπης αναλύει το άρθρο 2, “το δικαίωμα στη ζωή”, την αρνητική ουσιαστική υποχρέωση που είναι η απαγόρευση θανάτου, τις θετικές ουσιαστικές υποχρεώσεις, καθώς και τη διαδικαστική υποχρέωση σε ειδικές περιπτώσεις, όπως η εφαρμογή του σε ένοπλες συρράξεις ή στην εξαναγκαστική εξαφάνιση προσώπων. Ο ίδιος συγραφέας αναλύει και το άρθρο 2 του 7ου Πρωτοκόλλου “δικαίωμα για διπλό βαθμό δικαιοδοσίας σε θέματα ποινικού δικαίου”, παρουσιάζοντας τις προϋποθέσεις άσκησης του δικαιώματος της επανεξέτασης, τις εξαιρέσεις του δικαιώματος, την εμβέλεια της επανεξέτασης και τη συμβατότητα του άρθρου 32 του Ν 3346/2005 με το ανωτέρω άρθρο. Ενδιαφέρουσα είναι και η ανάλυση του στο άρθρο 4 του 7ου Πρωτοκόλλου, το οποίο αναφέρεται στο δικαίωμα κάθε προσώπου να μη δικάζεται ή να μην τιμωρείται δύο φορές για το ίδιο αδίκημα. Στην συγκεκριμένη ανάλυση γίνεται μία δομημένη παρουσίαση των εννοιών του idem και του bis, καθώς και της έννοιας ποινική δίωξη ή καταδίκη και αθώωση ή καταδίκη με αμετάκλητη απόφαση σύμφωνα με τον νόμο και την ποινική δικονομία του Κράτους.
Η κ. Μαριαλένα Τσίρλη αναλύει το άρθρο 3, για την “απαγόρευση των βασανιστηρίων”, προβαίνοντας σε παρουσίαση των γενικών αρχών, των ορισμών, του ουσιαστικού και διαδικαστικού σκέλους, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση της προληπτικής προστασίας. Ιδιαίτερη αναφορά κάνει στις ελληνικές υποθέσεις ενώπιον του ΕΔΔΑ.
Το άρθρο 4, που απαγορεύει τη “δουλεία και τα καταναγκαστικά έργα”, αναλύει ο κ. Μάρκος Καραβίας, αναφέροντας στην εισαγωγή και τις σύγχρονες μορφές δουλείας, προβαίνει στην ανάλυση της δουλείας και της ειλωτείας, στην αναγκαστική ή υποχρεωτική εργασία και στην οριοθέτηση της αναγκαστικής εργασίας. Ο κ. Καραβίας διαπραγματεύεται και τα άρθρα 8 “δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής”, 16 “περιορισμοί στην πολιτική δραστηριότητα των αλλοδαπών” και 18 “όρια στη χρήση των περιορισμών σε δικαιώματα”. Στην εκτενή του ανάλυση για το άρθρο 8, ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση του κανονιστικού περιεχομένου των προστατευμένων δικαιωμάτων και οι νόμιμοι περιορισμοί του προστατευόμενου δικαιώματος, ενώ στο άρθρο 18 προσελκύει το ενδιαφέρον η εφαρμογή της διάταξης από το Δικαστήριο. Ο κ. Καραβίας, συνέγραψε μαζί με την κ. Λυδία – Μαρία Μπολάνη την εισαγωγή, το πεδίο εφαρμογής και τις προϋποθέσεις για την απέλαση αλλοδαπού, υπό το ομολογουμένως ενδιαφέρον, άρθρο 1 του 7ου Πρωτοκόλλου, όσον αφορά τις “διαδικαστικές εγγυήσεις σε περίπτωση απέλασης αλλοδαπού”.
“Το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια”, άρθρο 5, αναλύεται από την κ. Λυδία – Μαρία Μπολάνη, καθώς παρουσιάζεται η διαφορά μεταξύ στέρησης και περιορισμού ελευθερίας, η νομιμότητα της στέρησης της ελευθερίας και οι εξαιρέσεις από την απαγόρευση στέρησης της ελευθερίας. Σημαντικό σκέλος της ανάλυσης του άρθρου 5 είναι, το δικαίωμα στην πληροφόρηση, σε αποζημίωση, σε προσφυγή κατά της νομιμότητας και τέλος τα δικαιώματα του προσώπου που κρατείται ή συλλαμβάνεται στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών. Πέρα όμως από το άρθρο 5, η κ. Μπολάνη ανέλυσε το άρθρο 7 σχετικά με την “μη επιβολή ποινής άνευ νόμου” και τον ρόλο του διεθνούς δικαίου, καθώς και το άρθρο 3 του 7ου Πρωτοκόλλου, “δικαίωμα αποζημίωσης σε περίπτωση δικαστικής πλάνης”.
Ο κ. Παναγιώτης Βογιατζής, ερμηνεύει με το άρθρο 6, παρ. 2, το “τεκμήριο αθωότητας” και πιο συγκεκριμένα το τεκμήριο αθωότητας ως διαδικαστική εγγύηση και ως στοιχείο της προσωπικότητας του προσφεύγοντα, αναφερόμενος στην πλούσια νομολογία του ΕΔΔΑ. Επιπρόσθετα, αναλύει τις “ατομικές προσφυγές”, άρθρο 34, και τις “προϋποθέσεις παραδεκτού”, άρθρο 35, στο οποίο κεντρίζει το ενδιαφέρον το νέο κριτήριο της σημαντικής βλάβης. Και εδώ η αναφορά του στη νομολογία του ΕΔΔΑ είναι εκτεταμένη.
Η κ. Μαρία – Ανδριανή Κωστοπούλου, εξετάζει τα δικαιώματα του κατηγορουμένου (άρθρο 6, παρ. 3), δηλαδή το “δικαίωμα σε πληροφόρηση, σε χρόνο και αναγκαίες ευκολίες, σε υπεράσπιση με ή χωρίς συνήγορο, εξέτασης μαρτύρων κατηγορίας και υπεράσπισης, καθώς και το δικαίωμα σε διερμηνέα”. Επίσης, εξετάζει ενδελεχώς την “προστασία της ιδιοκτησίας” σύμφωνα άρθρο 1 του πρόσθετου Πρωτοκόλλου, εξαντλώντας τη νομολογία του ΕΔΔΑ. Αναφορά ιδιαίτερη γίνεται και εδώ στις ελληνικές υποθέσεις.
Ο κ. Ηλίας Καστανάς διαπραγματεύεται εξονυχιστικά την “ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας”, άρθρο 9, την “απαγόρευση των διακρίσεων”, άρθρο 14, αναλύοντας τα βασικά χαρακτηριστικά, τους απαγορευμένους λόγους διάκρισης, καθώς και το 12ο Πρόσθετο Πρωτόκολλο που διευρύνει το πεδίο εφαρμογής της ΕυρΣΔΑ. Ειδικά για το άρθρο 9, ο κ. Καστανάς παρουσιάζει αναλυτικά το πεδίο εφαρμογής του, αναφέρεται στις ελληνικές υποθέσεις σχετικά με τον ποινικό κολασμό του προσηλυτισμού, τις σχέσεις κράτους με θρησκεία, στη νομική προσωπικότητα των εκκλησιών, στην αρνητική πτυχή της θρησκευτικής ελευθερίας, στην αναγνώριση των δικαιωμάτων των αντιρρησιών συνείδησης και σε πολλά άλλα θέματα που σχετίζονται με την ελευθερία της θρησκείας, αναφερόμενος και στην πλούσια νομολογία του ΕΔΔΑ. Συν τοις άλλοις, εξετάζει το άρθρο 11, “ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι”, και το “δικαίωμα για ελεύθερες εκλογές”, άρθρο 3, του πρόσθετου Πρωτοκόλλου, προβαίνοντας σε πλήρη ανάλυση των εννοιών.
Η κ. Τίνα Σταυρινάκη εντρυφεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο άρθρο 10 για την “ελευθερία έκφρασης”. Στο άρθρο αυτό, η συγγραφέας αναφέρεται στους φορείς και το περιεχόμενο του δικαιώματος, στην προστασία του τύπου και των δημοσιογραφικών πηγών, ασχολείται με τα συστήματα ελέγχου και αδειοδότησης των επιχειρήσεων ραδιοφωνίας, κινηματογράφου, τηλεόρασης κτλ, ενώ αναλύει τις διαφορές ανάμεσα στον πολιτικό λόγο, ξενοφοβικό λόγο, ακραίο εθνικιστικό λόγο, ομοφοβικό λόγο, θρησκευτικό μίσος κ.α., με συνεχή αναφορά στη νομολογία. Ειδική αναφορά κάνει και στους περιορισμούς των δικαιωμάτων αυτών. Επιπροσθέτως, αναλύει το άρθρο άρθρο 15 “παρέκκλιση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης” το οποίο δεν έχει τύχει ευρείας επίκλησης μέχρι σήμερα. Αναλύει διεξοδικά την έννοια του δημόσιου κινδύνου, τη λήψη μέτρων έκτακτης ανάγκης και τη συμβατότητα των ληφθέντων μέτρων με τις άλλες υποχρεώσεις που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο και την υποχρέωση επιτήρησης του Γεν. Γραμματέα του ΣτΕ. Η “απαγόρευση κατάχρησης δικαιώματος” (άρθρο 17) είναι ακόμα ένα άρθρο που ερμηνεύει η συγγραφέας, αναφερόμενη αρχικά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και στη νομολογία της, ενώ στη συνέχεια κάνει αναφορά στην αντίστοιχη ερμηνεία του ΕΔΔΑ. Επιπλέον το άρθρο 17 αναλύεται συνδυαστικά με το άρθρο 10 και 11 καθώς και με άλλα άρθρα της ΕυρΣΔΑ. Σημαντική είναι και η ερμηνεία του “δικαιώματος στην εκπαίδευση” τόσο σε σχέση με την οργάνωση και υποστήριξη του εκπαιδευτικού συστήματος, όσο και με την απαγόρευση των διακρίσεων, ενώ ειδική αναφορά γίνεται στα δικαιώματα των γονέων.
Η κ. Ελένη Μίχα παρουσιάζει αναλυτικά το “δικαίωμα σύναψης γάμου”, άρθρο 12, τόσο στο πεδίο εφαρμογής του, όσο και στη σχέση του με το άρθρο 8, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση της διακριτικής ευχέρειας που διαθέτουν τα κράτη για τη ρύθμιση των σχέσεων κράτους και ατόμων. Το “δικαίωμα πραγματικής προσφυγής”, άρθρο 13, συνδέεται με την ένδικη προστασία που οφείλουν να παρέχουν τα κράτη στα άτομα. Η συγγραφέας προβαίνει σε ανάλυση των προϋποθέσεων εφαρμογής, στην αποτελεσματικότητα της προσφυγής και στη σχέση άρθρου 13 με άλλες διατάξεις της ΕυρΣΔΑ, όπως το άρθρο 6, το άρθρο 2, το άρθρο 3 και άρθρο 1 του Πρώτου Πρωτοκόλλου. Αναλύει επίσης το δικαίωμα στην ισότητα μεταξύ συζύγων, άρθρο 5 του 7ου Πρωτοκόλλου, ως προς την προσωπική και την περιουσιακή τους κατάσταση και τις σχέσεις με τα παιδιά τους. Επομένως η σύνδεση του άρθρου αυτού με το άρθρο 8 της ΕυρΣΔΑ είναι εύλογη και η συγγραφέας αφού αναλύει το πεδίο εφαρμογής του ανωτέρω άρθρου 5, προχωράει στη συσχέτιση των δύο αυτών άρθρων.
Ο κ. Νίκος Σανσονέτης ερμηνεύει το άρθρο 41 για “δίκαιη ικανοποίηση” και τις τυπικές και ουσιαστικές προϋποθέσεις. Αναφέρεται στη νομολογία του ΕΔΔΑ όσον αφορά την επιδίκαση υλικών ζημιών, ηθικής βλάβης, εξόδων, ενώ τονίζεται η τάση του ΕΔΔΑ για να εφαρμόσει πιο συστηματικά την αρχή restitutio in integrum. Η παράθεση της νομολογίας σχετικά με την ανωτέρω αρχή είναι εξαιρετικά χρήσιμη. Τέλος, ο συγγραφέας παρουσιάζει μια συνδυασμένη εφαρμογή των άρθρων 41 και 46 της Σύμβασης, τονίζοντας την υποχρέωση των κρατών για συμμόρφωση με τις οριστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ.
Η κ. Σταυρούλα Τρεκλή αναλύει περαιτέρω το άρθρο 46 της Σύμβασης και τις υποχρεώσεις των κρατών στην εκτέλεση των αποφάσεων. Αναλύει σε βάθος τη νομική θεμελίωση της υποχρέωσης αυτής, τη διάκριση των όρων “εκτέλεση” από τον όρο “συμμόρφωση” και καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια τον ρόλο της Επιτροπής Υπουργών στην εκτέλεση των αποφάσεων του ΕΔΔΑ, παραθέτοντας την πλούσια νομολογία του. Ενδιαφέρουσα είναι η παράθεση της νομολογίας, αλλά και της ελληνικής νομοθεσίας σχετικά με την επανάληψη των εθνικών διαδικασιών (reopening) καθώς και των πιλοτικών αποφάσεων (pilot judgments). Εν κατακλείδι, η συγγραφέας εξετάζει άλλα μέτρα πίεσης της Επιτροπής Υπουργών, όπως παραπομπή των αποφάσεων στο ΕΔΔΑ για ερμηνεία και παραπομπή σε περίπτωση που το κράτος μέλος δεν συμμορφώνεται με την απόφαση του ΕΔΔΑ.
Η ΕυρΣΔΑ αποτελεί το “κορυφαίο διεθνές κείμενο προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου στον κόσμο”[5]. Με τα 16 Πρωτόκολλα της, με το Δικαστήριο και την Επιτροπή Υπουργών που επιβλέπει την εφαρμογή των αποφάσεων , παρέχει τα εχέγγυα για την υλοποίηση των δικαιωμάτων που κατοχυρώνει και στα 47 κράτη μέρη της,ενώ η πλούσια νομολογία της έχει διευρύνει κατά πολύ το περιεχόμενο της προστασίας των δικαιωμάτων.Η ερμηνεία κατ’ άρθρο της ΕυρΣΔΑ αποτελεί ένα σημαντικό έργο, μοναδικό στην Ελληνική βιβλιογραφία και ίσως και στην πρόσφατη Ευρωπαϊκή. Διαθέτει σωστή ανάπτυξη και ερμηνεία των εννοιών των διαφόρων διατάξεων μέσα από τη νομολογία του Δικαστηρίου, η οποία παρατίθεται απλόχερα, έως εξαντλητικά. Ιδιαίτερα χρήσιμες οι συμπερασματικές παρατηρήσεις μετά την ανάλυση κάθε άρθρου.
Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται αλφαβητικό ευρετήριο, που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τον ερευνητή, πλούσια ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία, καθώς και τα σύντομα βιογραφικά των συνεργατών του έργου Πιστεύω ότι είναι ένα από τα ωραιότερα και πλέον χρήσιμα βιβλία που έχουν δημοσιευτεί αναφορικά με την ΕυρΣΔΑ, απαραίτητο συμπλήρωμα κάθε νομικής βιβλιοθήκης, μοναδικό βοήθημα για όλο τον νομικό κόσμο, ιδιαίτερα για όσους διδάσκουν την ΕυρΣΔΑ, αλλά και για τους φοιτητές.
Θεσσαλονίκη 15 Νοεμβρίου 2013
Π. Νάσκου – Περράκη
Καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου
Παν/μιο Μακεδονίας
[1] Σύμφωνα με το άρθρο 3 του Καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης, υιοθετήθηκε στις 4 Νοεμβρίου του 1950 και τέθηκε σε ισχύ το 1953. Η Ελλάδα την κύρωσε δύο φορές, μία το 1953 και δεύτερη το 1974 με την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ν.Δ. 53/1974.
[2] Άρθρο 19 και επόμενα.
[3] Άρθρο 45.
[5] Όπως τονίζει στην εισαγωγή του βιβλίου ο Έλληνας Δικαστής, σελ. 1.